CBT - Techniki terapii poznawczo - behawioralnej cz. VIII

1. Technika: Zachęcanie do ciekawości, podejmowania wyzwań i rozwoju osobowościowego zamiast dążenia do perfekcji

O tym, co powyżej przedstawiłem w stwierdzeniu, że gdy traktujemy zadanie jako sprawdzian idzie nam znacznie gorzej - mogłem się o tym przekonać ucząc dzieci i młodzież oraz prowadząc terapeutyczną grupę misyjną. Dzieci i młodzież chętnie podejmowali i realizowali kreatywnie zadania w przeciwieństwie do sztywnych lekcji polegających na podaniu materiału i jego odpytaniu lub sprawdzeniu wiadomości podczas popularnej klasówki czy na tzw. sprawdzianie. Myślę, że współczesne szkolnictwo ma też bardzo wiele do życzenia i powinno się zrównoważyć nauczanie z wychowaniem. Potrzeba więcej stawiać na kreatywność dzieci, młodzieży, ale i osób dorosłych w ich pracy. Narzucone schematy bardzo często wyhamowują rozwój osobowy w szkołach i w niektórych wyższych uczelniach. Niektórzy nieprofesjonalni nauczyciele i wychowawcy używają przestarzałych i źle funkcjonujących metod nauczania z połowy XX wieku. 

Wracając do perfekcjonizmu to przeszkadza on w wytrwałości, ponieważ zniechęcamy się kiedy poczujemy frustrację i pierwszą porażkę, którą traktujemy jako tragiczne i niezmienne zdarzenie życiowe. 

a) Pacjentowi perfekcjoniście, który zgłosił się z problemem niewykonania dokładnie jakiegoś zadania terapeuta może zadawać wiele pytań typu: "Czego się pan nauczył przez to doświadczenie?", "Co może być ciekawe w tym doświadczeniu?", "Czy to doświadczenie może być dla pana wyzwaniem na przyszłość?"

W konkretnej sytuacji terapeuta może udzielić wskazówki: "Jeśli na egzaminie gorzej panu pójdzie, to proszę nie skupiać się na wyniku jako na ocenie pana wartości. Proszę zastanowić się, jak mógłby pan bardziej zainteresować się tematem lub obudzić w sobie chęć do lepszych osiągnięć w przyszłości" lub "Jakie pozytywy widzi pan w stwierdzeniu, że jest szansa, by bardziej się postarać i włożyć w tę pracę więcej wysiłku". Można też terapeutycznie odnieść się do zdolności pacjenta i jego wcześniejszych sukcesów: "Czy uważa pan, że pana zdolności to coś, co się zmienia i rozwija, czy to coś stałego i niezmiennego?", albo można też zapytać: "Które umiejętności i zdolności pan w sobie rozwinął?", "Czego się pan nauczył ze swoich niepowodzeń, pomyłek i porażek?". 

b) Terapeuta prowadzi pacjenta w kierunku zastanowienia się nad byłymi doświadczeniami, które wywołały u niego frustrację lub poczucie porażki. Pacjent może napisać krótkie opowiadanie o zdarzeniach, które w nim wywołały negatywne myśli i zachowania. Można też zaproponować, aby zastanowił się nad tym, co może zmienić w przyszłości i w jaki sposób na nowo zainteresuje się problemami. Proponuję ponowne przyjrzenie się ekspozycji ćwiczenia pt: "Zmiana pracy w zabawę: zmiana krytycyzmu i rozczarowania w ciekawość" podanego przez Roberta L. Leahy w "Techniki terapii poznawczej":

"Byłoby mi lepiej, ponieważ ciekawość to dobre uczucie, które oznacza, że nowy materiał jest ciekawy i pasjonujący. Dużo lepiej się uczę, gdy coś mnie interesuje. Mniej się krytykuję. Ciekawość mnie motywuje". (s. 125)

c) Niektórzy pacjenci mogą mieć problem z zastosowaniem techniki dotyczącej ciekawości i nowych wyzwań, ponieważ są przekonani, że wymagające standardy i samokrytyka są konieczne do osiągania celów. Terapeuta ma tu duże wyzwanie, aby pacjenta zachęcić do zaciekawienia. Można dla przykład zapytać: "Jakie zyski i straty wypływają z postawy perfekcjonizmu, a jakie z postawy pełnej ciekawości i chęci sprostania wyzwaniom?"

Terapeuta może też zapytać: "Jakie mamy argumenty za stwierdzeniem i przeciw niemu, że ciekawość motywuje do wyzwania?" Oczywiście pacjent nie może traktować określonego zadania jako obowiązek czy przymus.

2. Technika: Wypracowanie nowych zasad, norm i założeń przystosowawczych

Po zakwestionowaniu i odrzuceniu przez pacjenta nieprzystosowawczych norm, wartości i założeń terapeuta ma mu pomóc w w wypracowaniu nowych bardziej realistycznych i elastycznych norm, wartości i założeń. Nowe bardziej przystosowawcze normy, wartości i założenia mają charakter bardziej preferencji niż sztywnych - twardych zasad. Terapeuta pracuje z pacjentem nad zmianą i może mu ją zaproponować w zastępstwie starej zasady: "Powinienem zawsze wszystko robić perfekcyjnie" bardziej przystosowawczą normą: "Wszystkie standardy są dobre, ale warto akceptować siebie niezależnie od tego, jak coś mi pójdzie" oraz "Chciałbym we wszystkim być najlepszy, ale to nie zawsze jest możliwe, jestem zadowolony z tego, co osiągam". 

a) Stwierdzenia takie jak: "zawsze", "nigdy" występujące w myśleniu pacjenta są odzwierciedleniem jego perfekcjonizmu, który prowadzi do krytycznej oceny siebie i innych ludzi: "Powinienem zawsze" odnosić sukces. Natomiast nowe normy, wartości i założenia są ukierunkowane na rozwój i akceptację z wyłączeniem osądzania, odrzucenia i rezygnacji. 

Dla przykładu ponownie skorzystam z pomocy badacza i terapeuty poznawczo - behawioralnego Roberta L. Leahy, który pracując z pacjentem poprosił go o ocenę znaczenia wad i zalet nowego założenia:

Wniosek: To założenie jest lepsze od wcześniejszego, gdyż nie muszę zdobywać sympatii innych, aby się lubić". (s. 127)

b) Terapeuta może zaproponować pacjentowi rozważenie stwierdzenia: "Zamiast ulegać własnym reakcjom, proszę się utożsamić z kimś, kto pana zdaniem myśli i działa wyjątkowo przystosowawczo. Co ta osoba pomyślałaby i zrobiła w podobnej sytuacji?". Inni ludzie mogą być dla nas wzorem myślenia bardziej przystosowawczego.

"Nowe zasady i założenia mają być bardziej przystosowawcze, elastyczne, bezstronne, realistyczne i pozytywne. Powinny koncentrować się na sprawiedliwości, rozwoju, akceptacji i celach pozytywnych". (s. 127)

3. Technika: Określenie celów krótkoterminowych i długoterminowych

Osoby, które podejmują decyzje często skupiają się na celach krótkoterminowych a w szczególności jak będą się czuły. Przewidują jakie wysiłki będą musiały podjąć przy ćwiczeniach np. na siłowni, na pływalni, podczas jazdy na rowerze i innych zajęciach, których obecnie nie wykonują. Skupiają się zatem na celach krótkoterminowych. Osoby te nie dostrzegają celów długoterminowych tj. efektów ćwiczeń fizycznych. Nie zdają sobie jakby sprawy, że wytrwałe ćwiczenie przyczyni się np. do utraty wagi i uzyskania dobrej kondycji psychicznej i fizycznej. 

a) Terapeuta może poprosić pacjenta o określenie jego celów długoterminowych, łączących się z "jakością życia", takich jak lepsza kondycja fizyczna, lepsze relacje intymne lub osobiste, skuteczność zawodowa itp. Następnie może poprosić pacjenta o określenie przez niego, co planuje robić podczas najbliższego tygodnia. Pacjent ma za zadanie przeanalizować jakie zyski i straty poniesie realizując swoje zachowania związane z celami krótkoterminowymi i długoterminowymi. 

b) Reakcje pacjenta mogą przedstawiać poniżej podane przykłady z "Techniki terapii poznawczej" Roberta L. Leahy:

Ćwiczenie: Problematyczne zachowanie związane z koncentrowaniem się na celach krótkoterminowych:

Ćwiczenie: Skupienie na celach długoterminowych:

c) Wiele osób skupiających się na zyskach krótkoterminowych ma problemy z regulacją emocji i dostrzeganiem czegoś innego niż obecnie przeżywana chwila przyjemności. Pacjentka może powiedzieć: "Ale te lody i czekolada tak kuszą", przewidując tymczasowe zaspokojenie przyjemności. Terapeuta może zapytać; "Jaki poziom przyjemności pani zaspokoi w skali od 0 do 10 dzięki lodom, i ile potrwa ta przyjemność? A jak się pani później poczuje?". 

Warto jednak odsuwać natychmiastowe gratyfikacje na korzyść realizacji celów długoterminowych - w tym przypadku u pacjentki chodzi o odchudzanie i dobrą kondycję psychiczną, fizyczną wg polskiego przysłowia: "W zdrowym ciele, zdrowy duch".