Osobowość unikająca

Wielokrotnie spotykałem się z ludźmi z zaburzeniami osobowości unikającej. Będę jako praktyk posługiwał się zamiennie określeniami: "Osobowość unikająca", "Unikowe zaburzenie osobowości" ze względu na różnorodność nazewnictwa w literaturze przedmiotu. 

Na samym początku zaznaczę, że kiedy jest jakaś osoba zaburzona osobowościowo to nie znaczy, że ma określoną jedną zaburzoną osobowość ale dwie lub więcej, które się na siebie nakładają "krzyżują", jak gdyby różne rodzaje i wielkości sita. Oczywiście zawsze jedna spośród nich jest dominująca i bardziej dostrzegalna w diagnozowaniu. Bystry, ale i ostrożny w ocenie klinicysta dokona precyzyjnej diagnozy. Dodam, że to zaburzenie unikowe dotyczy zarówno kobiet jak i mężczyzn.

1. Cechy zaburzenia osobowości unikającej pokrywają się z innymi kategoriami diagnostycznymi, przede wszystkim z lękiem społecznym (fobią społeczną), lękiem napadowym z agorafobią, a także z zaburzeniem osobowości: zależnym, schizoidalnym, schizotypowym. Na pierwszym jednak miejscu wyznaczyłbym właśnie osobowość zależną jako współtworzącą się z osobowością unikającą. Aaron T. Beck w "Terapii poznawczej zaburzeń osobowości" podaje wyznaczniki wskazujące na określenie osobowości unikającej u pacjenta. A zatem:

"...gdy u pacjenta utrwalony wzorzec trudności, który pojawia się we wczesnej dorosłości i ujawnia w różnych kontekstach, a dotyczy istotnych zahamowań w sytuacjach społecznych, przekonań o niedostosowaniu oraz nadmiernej i nieprzystosowawczej wrażliwości na ocenę innych. Pacjenci muszą spełniać również przynajmniej cztery dodatkowe kryteria obejmujące: a) unikanie, b) powściągliwość, c) zahamowanie oraz d) zaabsorbowanie myślami o krytycznych ocenach innych". (str.233)

Osoby z tej grupy zazwyczaj unikają takich rodzajów pracy i form aktywności społecznej, które wymagają intensywnego kontaktu z ludźmi - zwłaszcza jeśli nie są pewne ich akceptacji, uważają, że narażą się w ten sposób na nieprzyjemne emocje, obawiają się krytyki lub odrzucenia, czują się niedostosowane lub gorsze albo spodziewają się przeżywania negatywnych uczuć wstydu i zakłopotania. W Klasyfikatorze zaburzeń psychicznych i zachowania ICD - 10 znajdziemy również zapis związany z osobowością unikającą, że cechami charakterystycznymi są: nadwrażliwość na odrzucenie i krytykę.

2. Osoby z unikowym zaburzeniem osobowości mają wewnętrzne przekonania, utrwalone przez lata: "Jestem społecznie nieprzystosowany i niepożądany"; "Inni ludzie są ode mnie lepsi i odrzucą mnie lub źle o mnie pomyślą, jeśli lepiej mnie poznają". Pacjenci często stosują uniki lub zamykają się w sobie. Często stwierdzają, że "mają zupełną pustkę w głowie", czyli brak koncentracji podczas dialogu np. terapeutycznego. Mają też niską tolerancję na negatywne emocje i mogą uciekać się w celu uśmierzenia wewnętrznego cierpienia do środków psychoaktywnych, alkoholu, leków. Często dopiero poszukują pomocy gdy przychodzi depresja, stany lękowe i zaburzenia psychofizjologiczne. Myślę, że osobowość unikająca w połączeniu z zależną tworzą się w środowisku rodzinnym gdzie rodzice są bardzo krytyczni dla dziecka, wymagający od niego zbyt wiele; są oschli w relacjach i w ten sposób podporządkowują dziecko pod swoje potrzeby w celu ich zaspokojenia.
James Morrison w DSM - 5 "Bez tajemnic" stwierdza, że osoby o unikowym zaburzeniu osobowości:

"... w sytuacjach społecznych trzymają się na uboczu, obawiając się powiedzenia czegoś głupiego, i zwykle unikają zawodów, które wiążą się z pewnymi oczekiwaniami społecznymi. Oprócz rodziców, rodzeństwa lub dzieci na ogół mają niewielu przyjaciół. Dobrze czując się w sytuacjach rutynowych , mogą zadawać sobie wiele trudu, żeby tylko nie porzucić utrwalonych sposobów postępowania". (str. 610)

3. Prowadząc terapeutycznie od kilku miesięcy parę osób z zaburzeniem osobowości unikającej z towarzyszącym zaburzeniem osobowości zależnej dochodzę do wniosku, że obydwa zaburzenia trzeba uwzględnić w sesjach bezpośrednich z wypełnianiem prac domowych, aby pacjenci mogli je zastosować w swoich środowiskach zarówno rodzinnych jak i zawodowych. Pacjenci wymagają też konsultacji telefonicznych, aby móc skonsultować problematyczne sytuacje, otrzymać wsparcie i by mogły następować progresywne zmiany na lepsze, w tym zmiana schematów z dzieciństwa, adolescencji i z okresu młodej dorosłości.

Jedną z osób, którą prowadzę jest Stanisław. Wcześniej korzystał z pomocy psychologicznej. Nie było dużych efektów jak sam do mnie kilkakrotnie stwierdzał. Poprzez bezpośrednie konsultacje a było ich kilka i ćwiczenia zawarte w Kwestionariuszu stymulacji emocji, nagrania sesji do wysłuchiwania i kontakty telefoniczne po wcześniejszym umówieniu na dany dzień i godzinę nastąpiła znaczna zmiana w przełamywaniu oporu wynikającego ze starych negatywnych skryptów otrzymanych w środowisku gdzie wzrastał jako dziecko i młody człowiek. Zostały przełamane opory do spotkań z różnymi ludźmi (nastawiony jest teraz optymistycznie i mniej obawia się ludzkich ocen - przełamał opór i poszedł z dziewczyną na długą imprezę); uczy się asertywności wobec swoich rodziców i innych bliskich mu osób; zmienił również miejsce zamieszkania (wyprowadził się od rodziców); umie też być cierpliwym i skutecznym w swoich działaniach zawodowych; posiada swoje bliższe i dalsze cele i dąży do ich osiągnięcia; do niektórych jest już na tyle otwarty, że potrafi im mówić o sobie i problemach, w tym również o przeżywanych radościach; zaczął podróżować w wolnym czasie i jest aktywny fizycznie (uprawia pływanie, jazdę na rowerze, ćwiczenia fizyczne). Z nadzieją patrzę na jego osiągnięcia, które progresywnie obserwuję od pół roku.

Podam teraz kryteria abyś sam siebie mógł "zlustrować" - prześwietlić, czy nie masz cech z osobowości unikającej? Posłużę się wskaźnikami zawartymi w DSM - 5

Unikowe zaburzenie osobowości 301.82

Stały wzorzec i reakcji emocjonalnych związany ze społecznym wycofaniem, poczuciem niedostosowania i nadwrażliwością na negatywną ocenę, rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w różnych warunkach, charakteryzujący się co najmniej czterema z poniższych:

a) Unikanie działalności zawodowej, która wymaga częstych kontaktów z innymi ludźmi, spowodowane obawami przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem.

b) Niechęć do wchodzenia w relacje z innymi ludźmi bez całkowitej pewności, że będzie się lubianym.

c) Powściągliwość we wchodzeniu w bliskie związki, spowodowana obawą przed byciem zawstydzonym lub wyśmianym.

d) Pochłonięcie obawą o bycie skrytykowanym lub odrzuconym w sytuacjach społecznych.

e) Powstrzymywanie się przed wchodzeniem w nowe relacje z innymi ludźmi z powodu poczucia niedopasowania.

f) Postrzeganie siebie jako nieudolnego społecznie, nieatrakcyjnego, gorszego od innych.

g) Silna niechęć do podejmowania ryzyka lub do angażowania się w jakiekolwiek nowe działania, ponieważ ich rezultaty mogą okazać się zawstydzające.